Dhelpra është një nga gjitarët më të njohur të familjes së qenve (Canidae), ku bëjnë pjesë edhe ujku, qeni e çakalli. Lloji më i përhapur është dhelpra e kuqe (Vulpes vulpes), e cila njihet për trupin e saj të hijshëm, qimen me ngjyrë të kuqërremtë dhe bishtin e gjatë e leshtor. Pesha e saj varion nga tre deri në katërmbëdhjetë kilogramë, ndërsa gjatësia shkon deri në 90 centimetra pa llogaritur bishtin. Veshët e mëdhenj dhe sytë e artë ose qelibar i japin një pamje të mprehtë dhe një aftësi të madhe për të dëgjuar e për të parë natën.

Dhelpra është një nga gjitarët më të përhapur në botë. Ajo gjendet në të gjithë Euroazinë, Amerikën e Veriut, Afrikën Veriore dhe është futur edhe në Australi, ku është përshtatur shumë mirë. Në Shqipëri, dhelprat janë të zakonshme dhe mund të gjenden nga fushat e gjera deri në pyjet malore. Ato ndërtojnë strofulla në tokë ku rrisin këlyshët, ndërsa pjesën më të madhe të kohës e kalojnë duke lëvizur në kërkim të ushqimit.

Ushqimi i dhelprës është i larmishëm. Ajo është një kafshë omnivore, që do të thotë se ushqehet si me mish ashtu edhe me bimë. Gjuetia e saj përfshin lepuj, brejtës, zogj e madje edhe insekte, por ajo nuk heziton të hajë edhe fruta e perime, sidomos gjatë verës. Shpesh herë është bërë e famshme për grabitjen e pulave në fshatra, gjë që e ka sjellë shpesh në konflikt me njeriun. Një sjellje interesante e saj është zakoni për të ruajtur ushqimin: dhelpra shpesh e fsheh prenë në tokë për ta ngrënë më vonë, sidomos në periudhat kur gjuetia është e vështirë.

Nga natyra, dhelpra është një kafshë vetmitare. Ajo lëviz kryesisht natën, duke shfrytëzuar shkathtësinë dhe inteligjencën e saj për t’u ushqyer dhe për t’i shpëtuar rreziqeve. Çiftëzimi ndodh në muajt e dimrit dhe pas një periudhe prej rreth dy muajsh, femra lind katër deri në gjashtë këlyshë, të cilët lindin të verbër dhe varen plotësisht nga nëna për javët e para të jetës.

Dhelpra është një kafshë që ka frymëzuar folklorin, artin dhe mitologjinë në shumë kultura. Në traditën shqiptare ajo simbolizon dinakërinë dhe dredhinë; për këtë arsye shpesh përdoren shprehjet “dinak si dhelpra” ose “dhelpra plakë” për të përshkruar njerëz të zgjuar e të hileqarë. Në letërsinë botërore është bërë e pavdekshme përmes fabulave të Ezopit, si ajo e “Dhelprës dhe rrushit”, ku përfaqëson mashtrimin dhe justifikimin e dobësisë. Në kulturën japoneze, dhelpra, e njohur si kitsune, ka një simbolikë tjetër, duke u parë si një krijesë mistike që mund të ketë shumë bishta dhe shpesh shihet si mbrojtëse.

Në natyrë, dhelprat janë të shpejta, të shkathta dhe shumë të përshtatura. Ato komunikojnë mes tyre me më shumë se njëqind lloje tingujsh të ndryshëm, ndërsa bishtin e përdorin jo vetëm për ekuilibër, por edhe si një batanije të butë për të mbuluar fytyrën kur flenë. Përkundër reputacionit të saj si “dinake”, dhelpra është një pjesë e çmuar e ekosistemit, pasi ndihmon në kontrollin e popullsisë së brejtësve dhe mban ekuilibrin natyror.

Megjithëse nuk është e rrezikuar globalisht dhe konsiderohet si një specie e sigurt nga IUCN, në disa vende ajo gjuhet për lëkurën ose për shkak të dëmeve që shkakton në bujqësi. Sidoqoftë, përshtatshmëria e saj e madhe e ka bërë një nga gjitarët më të suksesshëm në botë, që mbijeton e lulëzon edhe pranë qyteteve të mëdha, duke u bërë një shembull i qartë i aftësisë së kafshëve për t’iu përshtatur botës së njeriut.

Ajo jetën e saj e gjallëron në mënyrë enigmatike dhe kryesisht gjuan gjahun e saj nën errësirën e natës. Ditën e kalon e strukur në vende të dendura apo godina ose në strofullin e saj në vend të thatë, të sigurt shpesh të krijuar në shkrepa, apo gryka me bimë të dendura.

Dhelprat mbesin me barrë gjatë janarit ose shkurtit dhe lindin femijet e tyre nga prilli, të cilët i rrisin në nëntokë duke i ledhatuar me dushk dhe me qimet tyre. Nga vend lindja në nëntokë për në sipërfaqe i krijojnë disa tunele. Kjo rrjetë ndërtohet e zgjerohet rregullisht dhe përdoret për disa vite me radhë. Dhelprat janë besnike ndaj vendstrehimit të tyre dhe nuk largohen shumë larg tij. Ato jetojnë të vetmuara ose në çift të përjetshëm.

Etimologjia

Fjala angleze moderne “dhelpra” është e vjetër angleze, dhe vjen nga fukh Proto-gjermanike fjalë – krahasoni Fuchs gjermanisht, fauho gotik, e Vjetër foa skandinav dhe vos holandisht. Ajo korrespondon me Proto-indo-evropiane PUK-kuptimin e fjalës “bisht të saj” (krahasoni puccha sanskritisht, edhe “bisht”). Bisht shtëllungë është edhe burimi i fjalës për dhelpra në Uellsh: llwynog, nga llwyn, “bush, zabel”. [1] Lituanisht: uodegis, nga uodega, “bisht”, portugalisht: raposa, nga rabo, “bisht” dhe Ojibwa: waagosh, nga waa, e cila lidhet me lart dhe poshtë “fryrje” ose dridhje e një kafshe ose bisht të saj. Dhelprat i mashkullit janë të njohur si qentë ose reynards, femra si dhelpër femër, dhe të rinj si kits , pups, ose këlyshë.  Një grup Dhelprat është një “fshihem”, “grup” ose “tokë”.

Karakteristika të përgjithshme

Në vendet e egra, dhelprat mund të jetojnë deri në 10 vjet, por pranë vendeve te industrializuara jetojnë vetëm për 2 deri 3 vjet për shkak të gjuetisë, aksidenteve rrugore dhe sëmundjeve. Dhelprat janë përgjithësisht më të vogla se anëtarët e tjerë të familjes Canidae si ujq, e mbaj poshtë tanimë, dhe qentë vendas. Vixens (Dhelprat femra) peshojnë në rreth 5,2 kg (11,5 £). nderkohe qe Reynards (Dhelprat mashkull) peshojnë mbi mesatare, 5,9 kilogram (£ 13) dhe karakteristika Fox-si zakonisht përfshijnë një surrat të veçantë (një “fytyrë dhelpër”) dhe bisht shtëllungë. Karakteristikat tjera fizike të ndryshojnë sipas vendbanim. Për shembull, dhelpra fennec (dhe lloje të tjera të dhelpra përshtatur jetës në shkretëtirë, të tilla si dhelpra kit) i ka veshët të mëdha dhe lesh të shkurtër, ndërsa dhelpra Arktik ka veshët e vogël dhe të trasha, izolues lesh. Një tjetër shembull është dhelpra e kuqe e cila ka një zhvillim të sipër tipike ngjyrë gështenjë, normalisht duke i dhënë fund me bisht të bardhë shënon. madhësive të vegjlit mund të ndryshojnë shumë sipas llojit dhe mjedisit – Fox Arktik për shembull, ka një pjellë mesatare e katër nga pesë, e deri njëmbëdhjetë si maksimale.

Ndryshe nga shumë canids, Në mënyrë tipike, ata jetojnë në grupe të vogla familjare. Duke përdorur një teknikë dhe duke praktikuar nga një moshë të re, ata janë zakonisht në gjendje të vrasin shpejt prenë e tyre. Dhelprat gjithashtu mblidhen një numër të madh të ushqimeve të tjera duke filluar nga Grasshopers për fruta dhe manaferrat.

Dhelprat janë zakonisht tepër të kujdesshëme ndaj njerëzve dhe nuk mbahen zakonisht si kafshët shtëpiake, megjithatë, dhelpra argjendi ishte e zbutur me sukses në Rusinë pas një program 45 vjeçar edukate selektive. Kjo edukate selektiv gjithashtu ka rezultuar në tipare fizike dhe të sjelljes që janë parë shfaqen shpesh në macet shtëpiake, qentë dhe kafshët e tjera, të tilla si ndryshimet pigmentim, veshët dembel, bishta dhe kacurrela.

Gjuetia

Në gjueti ato sulmojnë brejtësit, shpezët, pa kurrizorë të mëdhenj, si dhe të vegjël të lepurit, të kaprollit dhe të kafshëve shtëpiake. Ushqimi i tyre pos mishit nga gjahu përbëhet edhe nga bimët, kokrrat dhe frutat e pemëve. Copa të mbetura nga gjahu, i rezervojnë duke i tërhequr deri tek godina e tyre.Kryesisht gjah kryesor ka pulat.

Dhelpra e kuqe

Dhelpra e kuqe është një nënlloj i dhelprave të përhapura në Evropë, Afrikë Veriore, Azi të mesme, Azinë e veriut dhe Amerikën Veriore. Në Tunda të Evro-Azisë dhe Amerikës Veriore dhelpra paraqitet e zbardhur dhe karakterizohet me veshë paksa më të shkurtër se ajo e kuqja dhe ndryshe thirret edhe dhelpra e akullit.